Năm 2024, Việt Nam đã đạt được dấu mốc ấn tượng trong lĩnh vực thu hút vốn đầu tư nước ngoài (FDI). Tổng vốn đầu tư FDI được giải ngân trong năm đạt 25,35 tỷ USD. Tính trên tổng số vốn FDI Việt Nam thu hút được (38,23 tỷ USD), chúng ta đã lọt vào nhóm 15 nước đang phát triển thu hút vốn FDI nhiều nhất thế giới.

Bên cạnh những thành tựu đó vẫn còn những "vết gợn" trong bức tranh toàn cảnh. Số lượng doanh nghiệp FDI báo lỗ tiếp tục tăng. Nếu chỉ tính đến hết năm 2023, Bộ Tài chính cho biết có 18.140 doanh nghiệp FDI bị lỗ lũy kế, chiếm gần 63% số doanh nghiệp được khảo sát (28.918 doanh nghiệp)...

Doanh nghiệp báo lỗ ngày càng tăng

Bộ Tài chính cho biết, số doanh nghiệp FDI báo lỗ, lỗ lũy kế, lỗ mất vốn chủ sở hữu vẫn có chiều hướng gia tăng. Nhiều doanh nghiệp báo lỗ liên tục nhiều năm nhưng vẫn mở rộng quy mô vốn đầu tư, hoạt động sản xuất, kinh doanh tập trung ở nhiều lĩnh vực như: công nghiệp chế biến, chế tạo; bán buôn, bán lẻ, sửa chữa ô-tô, mô-tô, xe máy và xe có động cơ khác; hoạt động chuyên môn, khoa học và công nghệ...

Đánh giá về thực trạng lỗ của doanh nghiệp FDI, chuyên gia kinh tế, TS Nguyễn Minh Phong nhận định, đây là hiện tượng không mới tại Việt Nam nhưng từ năm 2023 có đột biến hơn so với trước đây.

Điều này được lý giải phần nhiều bởi yếu tố khách quan. Những năm quá, tình hình kinh tế và bất ổn chính trị gia tăng làm đứt gãy chuỗi cung ứng một cách nghiêm trọng khiến cho hoạt động sản xuất, kinh doanh của doanh nghiệp gặp khó. Cầu tiêu dùng cũng bị thu hẹp trên toàn cầu trong khi phần lớn các sản phẩm của doanh nghiệp FDI là xuất khẩu.

“Tình trạng doanh nghiệp FDI báo lỗ đã có từ lâu. Thậm chí nhiều doanh nghiệp chưa bao giờ lãi vẫn liên tục mở rộng sản xuất, kinh doanh. Tuy nhiên, chúng ta vẫn chưa có những phân tích, đánh giá sâu hơn về vấn đề này để có thể khẳng định được là báo lỗ do thực tế khách quan hay có liên quan tới hiện tượng "chuyển giá" đã được nhắc đến rất nhiều trước đây”, TS Nguyễn Minh Phong nhìn nhận.

Đồng tình với quan điểm này, ông Nguyễn Văn Toàn, Phó Chủ tịch Hiệp hội Doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài cho rằng, không phủ nhận những khó khăn từ thực tế khách quan nhưng chắc chắn tình trạng “chuyển giá” của doanh nghiệp FDI vẫn diễn biến một cách tinh vi, cơ quan chức năng gặp nhiều khó khăn để phát hiện và kiểm soát.

“Doanh nghiệp FDI có rất nhiều chi nhánh tại các "thiên đường thuế". Họ có độc quyền về công nghệ, về bí quyết... mà một quốc gia rất khó có thể kiểm soát được. Việc các doanh nghiệp FDI thực hiện các thủ thuật chuyển giá, chuyển lãi thành lỗ để tránh thuế là hiện tượng đã được cơ quan chức năng phát hiện và xử phạt”, ông Toàn nói.

Cũng theo báo cáo, doanh thu năm 2023 của các doanh nghiệp FDI đạt gần 9,42 triệu tỷ đồng, tổng số nợ phải trả của các doanh nghiệp FDI cùng kỳ khoảng 5,7 triệu tỷ đồng.

Nhiều năm qua, tình hình kinh doanh của khối doanh nghiệp này ghi nhận sự chuyển biến tích cực về quy mô tài sản, vốn đầu tư, số nộp ngân sách nhà nước. Tuy nhiên, nhìn chung, số nộp ngân sách nhà nước có tốc độ tăng chậm hơn so với tốc độ tăng của nguồn vốn, doanh thu, lợi nhuận sau thuế. Điều đó cho thấy, mức đóng góp vào ngân sách nhà nước chưa thật sự tương xứng với mức đầu tư và kết quả kinh doanh của các doanh nghiệp FDI.

Hạn chế chuyển giá

Để kiểm soát hoạt động chuyển giá, Chính phủ đã ban hành nhiều văn bản quy phạm pháp luật có liên quan. Nghị định số 20/2017/NĐ-CP, ngày 24/2/2017 quy định về quản lý thuế đối với doanh nghiệp có giao dịch liên kết và có hiệu lực thi hành từ ngày 1/5/2017 và Thông tư số 41/2017/TT-BTC, ngày 28/4/2017 hướng dẫn thi hành Nghị định số 20/2017/NĐ-CP, được đánh giá là có những bước tiến lớn trong việc xây dựng khung pháp lý kiểm soát chuyển giá, đồng thời thể hiện cam kết của Việt Nam trong việc xây dựng chính sách thuế mang tính nhất quán đối với khung chính sách thuế toàn cầu về tính minh bạch và nỗ lực chống né thuế.

Nhằm tiếp tục hoàn thiện các chính sách về kiểm soát chuyển giá ở các doanh nghiệp FDI, ngày 5/11/2020, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 132/2020/NĐ-CP quy định về quản lý thuế đối với doanh nghiệp có giao dịch liên kết. Nghị định này có hiệu lực thi hành từ ngày 20/12/2020 và áp dụng từ kỳ tính thuế thu nhập doanh nghiệp năm 2020.

Nhiều chuyên gia nhận định, mặc dù đã có rất nhiều nỗ lực trong việc ban hành các quy định nhưng việc chống chuyển giá vẫn là một khâu rất yếu của ngành thuế. Hoạt động chống chuyển giá gặp nhiều khó khăn ngay từ việc xây dựng các quy định, khuôn khổ pháp lý vẫn đang trong giai đoạn hoàn thiện.

Do đó, TS Nguyễn Minh Phong đề xuất, cần có quy định và chế tài xử lý nghiêm minh, mang tính răn đe đối với các vi phạm về giá thị trường, cùng với đó là nâng cao trình độ của công chức ngành thuế nhằm kiểm soát, phát hiện và xử lý các trường hợp vi phạm. Theo đó, trường hợp xác định có hiện tượng chuyển giá, cơ quan thuế có thẩm quyền có thể áp dụng các hình phạt thuế đối với doanh nghiệp vi phạm.

Việt Nam đã ký kết Hiệp định tránh đánh thuế hai lần với hơn 70 quốc gia và vùng lãnh thổ. Một trong những nội dung quan trọng của Hiệp định này là cơ quan thuế các nước có trách nhiệm cung cấp thông tin cho nhau phục vụ phân tích rủi ro và thanh tra giá chuyển nhượng.

Tuy nhiên, khó khăn lớn nhất lại nằm ở chỗ vì mục tiêu bảo vệ quyền đánh thuế của mỗi quốc gia, nên sự phối hợp cung cấp thông tin còn hạn chế, ảnh hưởng đến việc tìm kiếm thông tin để xác định giá thị trường. Ông Toàn kỳ vọng từ năm 2024, với việc thực thi thuế tối thiểu toàn cầu sẽ giúp giảm hiện tượng trốn thuế, tránh thuế, chuyển giá, chuyển lợi nhuận của doanh nghiệp FDI.