COP28 có thể sẽ là vòng đàm phán về khí hậu gây tranh cãi nhất trong gần một thập kỷ và cũng kiểm tra tính hiệu quả của Thỏa thuận Paris 2015 trong việc giải quyết những thách thức lớn nhất về khí hậu.

COP28 dự kiến sẽ trải qua nửa tháng bàn thảo để giải quyết hai vấn đề khí hậu địa chính trị cực kỳ thách thức: Thiết lập các mục tiêu toàn cầu mới để xanh hóa nền kinh tế năng lượng và làm rõ hỗ trợ tài chính mà các quốc gia giàu cần cung cấp các quốc gia nghèo hơn để tạo điều kiện và khuyến khích hành động vì khí hậu.

BÀN VỀ NHIÊN LIỆU HÓA THẠCH TẠI CƯỜNG QUỐC DẦU MỎ?

Hơn 75% ô nhiễm khí hậu toàn cầu xuất phát từ việc đốt nhiên liệu hóa thạch - giải phóng carbon dioxide và metan, hai chất gây ô nhiễm khí hậu lớn nhất - người ta đã mong đợi rằng sau ba thập kỷ đàm phán về khí hậu toàn cầu, thế giới sẽ đạt được một số thỏa thuận về việc sử dụng chúng trong tương lai. Tuy nhiên, kết quả lại không khả quan như vậy. Trong nhiều thập kỷ, các quốc gia đã bất đồng gay gắt về cách thức và thời điểm giảm lượng khí thải từ nhiên liệu hóa thạch - và thậm chí còn chưa thống nhất được liệu việc chấm dứt sự phụ thuộc vào than, dầu và khí đốt có cần thiết hay không.

Các nhà sản xuất dầu lớn nhất thế giới trong năm 2022

Bước vào COP28, Liên minh Châu Âu, Hoa Kỳ, một số quốc gia phát triển khác và nhiều quốc đảo nhỏ (rất dễ bị tổn thương trước những cơn bão - ngày càng nhiều - và mực nước biển dâng cao) đang kêu gọi chuyển đổi nhanh chóng sang năng lượng tái tạo. Họ muốn COP28 ấn định một thời hạn cụ thể để chấm dứt việc sử dụng nhiên liệu hóa thạch “không suy giảm” - tiêu thụ các nhiên liệu này mà không đồng thời thu giữ, lưu trữ và/hoặc tái sử dụng ô nhiễm khí hậu.

Đó là một vấn đề lớn, bởi vì ngày nay, hầu như tất cả lượng khí thải từ dầu, khí đốt và than đá đều không giảm bớt và các công nghệ xử lý khí thải vẫn chưa có giá cả phải chăng hoặc chưa thể mở rộng trên toàn cầu. Nhiều quốc gia trong số này hiện cũng đang đề xuất các quốc gia cam kết chấm dứt ngay việc xây dựng các nhà máy nhiệt điện than mới và ấn định ngày đóng cửa các nhà máy hiện có.

Một số quốc gia đang phát triển, bao gồm các quốc gia châu Phi, cho rằng các mục tiêu về nhiên liệu hóa thạch mới không nên áp dụng ban đầu cho các quốc gia kém phát triển nhất, những quốc gia đang cần tiếp cận mọi nguồn năng lượng để thoát nghèo. Nhưng các quốc gia khác, bao gồm Nga, Trung Quốc và Ả Rập Saudi, phản đối việc ấn định ngày cụ thể để loại bỏ dần nhiên liệu hóa thạch vào thời điểm này, cho rằng làm như vậy sẽ chỉ loại bỏ một nguồn gây ô nhiễm khí hậu một cách không công bằng trong khi bỏ qua các nguồn khác và đi ngược lại tinh thần của thỏa thuận. Thỏa thuận Paris cho phép mọi quốc gia tự quyết định nên theo đuổi chính sách và công nghệ khí hậu nào.

Mặc dù một số quốc gia từ lâu đã kêu gọi chấm dứt sử dụng nhiên liệu hóa thạch, nhưng việc bỏ qua "con voi nhiên liệu hóa thạch" sẽ gặp khó khăn tại COP28. Thỏa thuận Paris yêu cầu cộng đồng quốc tế đánh giá 5 năm một lần, bắt đầu từ năm 2023, tính phù hợp của hành động vì khí hậu toàn cầu. Kết quả đánh giá năm nay, được gọi là “kiểm kê toàn cầu” là một kết luận hiển nhiên - các nhà khoa học đồng ý rằng thế giới chưa đủ nỗ lực và trách nhiệm để tránh những nguy cơ tiềm tàng biến đổi khí hậu không thể kiểm soát và những hậu quả thảm khốc. Điều vẫn chưa rõ ràng là các nhà lãnh đạo thế giới và các bộ trưởng của họ sẽ làm gì để đáp lại.

Một số người cho rằng việc không đưa ra được kế hoạch có ý nghĩa nhằm nâng cao tham vọng về khí hậu tại COP28 có thể đặt ra câu hỏi về tính hiệu quả và tính hợp pháp của Thỏa thuận Paris. Khi việc giảm dần việc sử dụng nhiên liệu hóa thạch trên toàn cầu sẽ có tác dụng nhiều hơn bất kỳ điều gì khác nhằm giúp thu hẹp khoảng cách giữa những gì khoa học yêu cầu và những gì các quốc gia đã làm cho đến nay, COP28 dường như sẽ tạo ra cuộc tranh luận toàn cầu thực sự đầu tiên về tương lai của nhiên liệu hóa thạch.

Một điều có vẻ như hơi trái khoáy khi nội dung loại bỏ nhiên liệu hóa thạch lại được đưa ra bàn thảo tại một trong những cường quốc xuất khẩu dầu mỏ: UAE đứng thứ 7 trong danh sách các nước sản xuất dầu mỏ trên thế giới, chiếm 4,3% nguồn cung trong năm 2022.

Đầu tháng 8/2023, các quốc gia phương Tây đã thất bại trong việc đảm bảo sự hỗ trợ của toàn bộ G-20 trong việc loại bỏ dần nhiên liệu hóa thạch không suy giảm, với Nga, Trung Quốc và Ả Rập Saudi tích cực phản đối. Trung Quốc - hiện là quốc gia gây ô nhiễm khí hậu lớn nhất thế giới - có vẻ không muốn đề cập đến vấn đề này. Khi Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình và Tổng thống Hoa Kỳ Joe Biden gặp nhau tại San Francisco vào giữa tháng 11, tuyên bố song phương mà các đặc phái viên về khí hậu của họ đưa ra không có mục tiêu định lượng mới hoặc thời hạn tiêu thụ nhiên liệu hóa thạch.

Hoa Kỳ và Trung Quốc chỉ đồng ý rằng thế giới nên tăng gấp ba lần đầu tư hàng năm trên toàn cầu vào năng lượng tái tạo vào năm 2030. Mặc dù điều đó là cần thiết nhưng sẽ không đủ để khử cacbon trong nền kinh tế năng lượng. Với sự tham gia của Trung Quốc, rất có thể COP28 sẽ không thể thống nhất về thời hạn giảm dần nhiên liệu hóa thạch không bị suy giảm nói chung hoặc thậm chí là than nói riêng.

Ô nhiễm khói bụi tại Bắc Kinh

Mặc dù khó đạt được sự đồng thuận toàn cầu nhưng COP28 vẫn có thể mang lại tiến bộ về vấn đề này. Hoa Kỳ và EU dường như sẵn sàng công kích Trung Quốc trong việc hạn chế việc sử dụng nhiên liệu hóa thạch ngày càng tăng, đặc biệt với tốc độ xây dựng khoảng hai nhà máy nhiệt điện than mới mỗi tuần.

Tại COP28, các đồng minh phương Tây đang cố gắng tập hợp một liên minh rộng rãi gồm các quốc gia có “tham vọng cao”, bao gồm các quốc gia phát triển và đang phát triển sẵn sàng cam kết ngăn chặn xây dựng các nhà máy nhiệt điện than mới và dỡ bỏ các nhà máy hiện có. Có thể các đồng minh xuyên Đại Tây Dương sẽ cố gắng lôi kéo hàng chục hoặc thậm chí một trăm quốc gia tham gia cam kết tự nguyện về nhiên liệu hóa thạch đa phương, đặc biệt nếu có sự hỗ trợ dành cho các quốc gia kém phát triển nhất. Nếu điều này xảy ra, Trung Quốc sẽ lâm vào thế khó nếu cương quyết từ chối gia nhập nhóm. Điều này rất quan trọng vì cho đến nay, Trung Quốc đã cố gắng tránh phải chịu trách nhiệm về tốc độ chậm chạp của ngoại giao khí hậu toàn cầu.

VẤN ĐỀ "ĐẦU TIÊN" TẠI COP28

Một vấn đề cũng không kém phần quan trọng tại COP28 là... tiền. Theo truyền thống, các quốc gia phát triển đã cung cấp vốn cho các quốc gia đang phát triển để vừa giúp họ thích ứng với biến đổi khí hậu vừa giảm thiểu sự gia tăng ô nhiễm khí hậu. Tại COP28, các quốc gia dự kiến sẽ tranh luận về ít nhất ba vấn đề liên quan đến tài chính khí hậu quốc tế này.

Đầu tiên sẽ là về tính thỏa đáng của tổng kinh phí khí hậu. Năm 2009, các nước tài trợ đã đồng ý huy động 100 tỷ USD mỗi năm (tới 2020) để hỗ trợ hành động về khí hậu ở các nước đang phát triển. Trong khi tài chính khí hậu quốc tế đã tăng hơn gấp đôi thậm chí gấp ba trong thời gian qua, thì các quốc gia tài trợ vẫn chưa đạt được mốc 100 tỷ USD.

Theo phân tích gần đây của Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IAEA) và các tổ chức khác, việc xanh hóa năng lượng nền kinh tế sẽ yêu cầu huy động thêm 2,7 nghìn tỷ USD hàng năm từ các nguồn công và tư. Hầu hết các chuyên gia đều đồng ý rằng 100 tỷ USD tài trợ sẽ không đủ để khử cacbon. Con số cần có thể nhiều hơn gấp đôi trong thập kỷ tới. Rất có thể, COP28 sẽ thúc đẩy tiến trình thực hiện một cam kết tài trợ mới quan trọng, chẳng hạn như bằng cách đồng ý rằng các quốc gia nên thống nhất về mục tiêu tài trợ mới vào năm 2024 hoặc 2025.

Biếm họa trên tờ Forbes về việc đóng góp tài chính của các quốc gia "có trách nhiệm

Vấn đề thứ hai về tài chính sẽ tập trung vào việc liệu các quốc gia phát triển cần có trách nhiệm hơn nữa trong việc cung cấp viện trợ khí hậu cho các quốc gia kém phát triển nhất, đặc biệt là về khả năng thích ứng và phục hồi khí hậu. Ngày nay, chỉ một phần rất nhỏ tài chính khí hậu quốc tế đến tay các quốc gia nghèo nhất (3,7% theo một số ước tính). Các nền kinh tế mới nổi đang phát triển chiếm phần lớn "thị phần".

Ngoài ra, trong thập kỷ qua, chỉ 23% tài chính khí hậu quốc tế tài trợ cho các chương trình thích ứng và phục hồi thay vì giảm thiểu phát thải. Điều này là do việc giảm ô nhiễm khí hậu cũng giúp ích cho người dân ở các nước tài trợ, trong khi hầu hết nguồn tài trợ thích ứng chủ yếu mang lại lợi ích cho cộng đồng địa phương ở các quốc gia nghèo.

Thêm vào đó, giảm lượng khí thải đồng nghĩa với việc ít biến đổi khí hậu hơn và ít cần phải thích ứng hơn. Tuy nhiên, do biến đổi khí hậu thúc đẩy làn sóng di cư quốc tế từ Châu Phi và các nơi khác, các quốc gia phát triển đang bắt đầu hiểu được sự cần thiết phải có thêm nguồn tài trợ để thích ứng và phục hồi. Nhưng không rõ liệu các quốc gia có sẵn sàng đồng ý tại COP28 về cách tái cân bằng viện trợ khí hậu và hướng một phần lớn hơn đến các quốc gia nghèo nhất hay không.

Cuộc tranh cãi về tài chính khí hậu quốc tế tại COP28 còn liên quan đến việc vận hành quỹ “tổn thất và thiệt hại” mới mà các quốc gia đã đồng ý thành lập vào năm 2022. Không giống như viện trợ khí hậu truyền thống, quỹ "tổn thất và thiệt hại" nhằm cung cấp hỗ trợ tài chính cho các quốc gia đang phát triển đang phải chịu những tác động bất lợi của khí hậu, như bão, lũ lụt, hạn hán và mực nước biển dâng nghiêm trọng hơn.

Trong nhiều tháng qua, các quốc gia đã tranh cãi về việc nên chuyển bao nhiêu tiền vào quỹ, quỹ nên được vốn hóa như thế nào, ai sẽ quyết định cách chi tiêu quỹ và quỹ sẽ nằm ở đâu để bảo vệ khỏi lãng phí, gian lận và lạm dụng.

Đầu tháng 11, đã có một đề xuất được đưa ra. Theo đó, nếu các quốc gia tại COP28 chấp nhận thỏa thuận được đề xuất, việc đóng góp vào quỹ mới sẽ là tự nguyện và quỹ sẽ được Ngân hàng Thế giới quản lý tạm thời, nhưng các quốc gia đang phát triển sẽ có vai trò chính trong việc xác định cách chi tiêu quỹ. Do đó, các cuộc đàm phán về tổn thất và thiệt hại tại COP28 có thể sẽ tập trung vào vấn đề lớn nhất - liệu các quốc gia tài trợ có nên cam kết vốn hóa quỹ ở một mức định lượng cụ thể hay không. Các quốc gia đang phát triển muốn sự rõ ràng và trách nhiệm giải trình đó, tuy nhiên, các nước phát triển lại không muốn ràng buộc trách nhiệm một cách cụ thể.

Những cuộc diễu hành yêu cầu trả tiền cho những "tổn thất và thiệt hại" xuất hiện nhiều trước thềm COP28

Hoa Kỳ có thể sẽ là trở ngại lớn nhất trong việc đạt được thỏa thuận về cả ba vấn đề tài chính khí hậu quốc tế này. Chính quyền của ông Biden có lẽ muốn trì hoãn các quyết định về các chương trình viện trợ nước ngoài lớn mới cho đến sau cuộc bầu cử tổng thống Hoa Kỳ vào tháng 11/2024, vì đảng Cộng hòa chắc chắn sẽ sử dụng bất kỳ cam kết mới nào để chống lại tổng thống trong cuộc tổng tuyển cử.

Viện trợ khí hậu, giống như tất cả viện trợ nước ngoài, không được lòng cử tri và là lý do mà ông Donald Trump đưa ra để Hoa Kỳ rút khỏi Thỏa thuận Paris. Ngoài ra, tại COP28, chính quyền của ông Biden có thể sẽ lo lắng về việc liệu Hoa Kỳ có thể thực hiện bất kỳ cam kết tài chính khí hậu mới nào hay không. Hạ viện do đảng Cộng hòa kiểm soát rất khó có thể tăng viện trợ khí hậu. Thật không may cho tổng thống và đặc phái viên về khí hậu , thế giới nhận thức được điều này và ngày càng thất vọng với việc Mỹ được cho là không có khả năng lãnh đạo về tài chính khí hậu.

ĐỊA CHÍNH TRỊ KHÍ HẬU

Mỹ và Trung Quốc là hai nền kinh tế lớn nhất thế giới, chiếm 45% về phát thải năng lượng toàn cầu, trớ trêu thay cũng là những quốc gia đóng vai trò quan trọng trong việc định hình tốc độ hành động vì khí hậu toàn cầu và kết quả tại các cuộc đàm phán về khí hậu. Tại COP28, có thể dự đoán cả hai quốc gia này sẽ phần nào ở thế phòng thủ, bất chấp tuyên bố gần đây giữa Mỹ và Trung Quốc về việc tăng cường hợp tác về khí hậu.

Lượng phát thải CO₂ toàn cầu theo quốc gia

Trung Quốc lẽ ra phải làm nhiều hơn nữa để loại bỏ than đá, và việc nước này không cam kết thực hiện điều đó - giả sử Trung Quốc giữ vững lập trường - sẽ làm méo mó tuyên bố của nước này về vai trò lãnh đạo toàn cầu. Hoa Kỳ hiện là nhà sản xuất dầu khí hàng đầu thế giới và thiếu sự đồng thuận rộng rãi trong xã hội để giải quyết các ngành công nghiệp đó, bất chấp quan điểm của tổng thống Biden và đặc phái viên tại COP28 - John Kerry.

Nhận thức toàn cầu ngày càng tăng rằng Hoa Kỳ thiếu ý chí chính trị trong vấn đề tài chính khí hậu đang làm suy yếu niềm tin vào sự lãnh đạo của Hoa Kỳ một lần nữa, bất chấp nhiều chiến thắng về chính sách khí hậu trong nước của ông Biden. Trong khi Trung Quốc tự cho mình là đang đấu tranh để các nước đang phát triển có được nguồn tài chính khí hậu bổ sung từ Hoa Kỳ và các quốc gia tài trợ khác, thì trong chính quyền Biden, Hoa Kỳ tự coi mình là người dẫn đầu trách nhiệm tạo ra một phản ứng toàn cầu mạch lạc đối với lượng dự trữ toàn cầu, bao gồm cả việc đảm bảo thêm hành động từ Trung Quốc...

Với khá nhiều vấn đề như thế, CO28 có thể sẽ là dấu hiệu cho thấy quyền lực nào có ưu thế hơn về địa chính trị khí hậu.